Portretrecht in de context van een onderschrift in de Volkskrant

Wat zien we op de foto?

We zien een lichtblauwe (gezin)auto met een mannelijke bestuurder met baardje. Daarnaast lijkt nog een mannelijke bijrijder te zitten, die door de spiegeling in de ruit niet goed te zien is. Een man van de marechaussee staat ernaast, licht voorover gebogen en zegt kennelijk iets tegen de bestuurder. Daarachter zien we een witte Mercedes met daarachter weer een zwarte Mercedes, beide van de marechaussee. Verder zien we nog enkele militairen. Het is niet een foto met lange rijen auto’s met wat marechaussees en militairen ernaast zoals we de laatste weken wel vaker in de media hebben gezien. Je zou hierdoor het idee kunnen krijgen dat deze auto eruit gepikt is en dat het in die zin minder een routinecontrole is. Met dan die vraag groot over de personenauto heen: “Is Schiphol nog veilig?” Welke suggestie wekt die vraag?

Hoe onschuldig is de foto?

Bij een onschuldige foto in een onschuldige context, is er meestal niets aan de hand. Geportretteerden vinden het wellicht niet altijd leuk om op die manier hun portret gepubliceerd te zien, maar een vetorecht hebben ze helaas niet. Je kunt je bij deze foto echter wel afvragen of de foto zelf al wel echt onschuldig is.
Juist omdat deze auto uit een rij gepikt lijkt te zijn en bijna omringd is door militairen, terwijl de bestuurder luistert naar iemand van de marechaussee. Bovendien lijken baarden tegenwoordig nog maar twee betekenissen te kunne hebben: hipster of potentiële terrorist. Nee, een echt onschuldige foto is dit al niet.

Context is belangrijk

Dat de foto al niet helemaal onschuldig is en deze mogelijk al wat suggestief is, zorgt al voor een minpuntje. Maar daarmee heeft de geportretteerde nog geen redelijk belang. Het is tenslotte belangrijk om te laten zien hoe die controles eruitzien. Of het van de Volkskrant ook verstandig was om daarvoor deze foto te kiezen laat ik even buiten beschouwing.

Maar goed, die tekst. Die zorgt voor de context. Gedeeltelijk geeft het eenvoudig weg feiten weer. Met name net onderschrift en het stukje tekst rechts op de foto. Die kunnen nog wel door de beugel. Die titel daarentegen. Die titel wekt bijna de suggestie dat Schiphol misschien wel niet meer veilig is en dat dat komt door types zoals de meneer in de blauwe auto. Alsof de titel wil zeggen dat het maar goed is dat de marechaussee er is, omdat ze maar mooi deze gevaarlijke bestuurder van de lichtblauwe gezinsauto uit de rij hebben gepikt om eens grondig te ondervragen en zijn auto te controleren. Zoiets. Lichtblauw is tenslotte een zeer gevaarlijke kleur, begrijpt u.

Hoe anders zijn pagina 4 en 5

Op pagina 4 zien we alleen een illustratie van Schiphol (in het geel) en een klein stukje omgeving (grijs). Op pagina 5 zien we dezelfde foto als die bij het online artikel staat.

Het artikel behandelt 6 vragen. Het is een redelijk neutraal en genuanceerd artikel. Geen informatie waardoor we bang zouden moeten zijn. Of de veiligheidsmaatregelen helpen, daar blijken verschillende mensen (deskundigen) het nog niet over eens te zijn.

Het gevoel van de voorpagina zijn we hier allang kwijt. De bangmakerij van de teksten op de voorpagina, blijkt niets mee van op pagina 4 en 5. De connectie tussen de pagina’s lijkt weg. Het artikel op pagina 4 en 5 kan daardoor ons gevoel over de voorpagina ook nauwelijks meer wegnemen.

Geportretteerde mogelijk geschaad in belang

Geportretteerden hoeven het niet te dulden dat hun portret in een diskwalificerende context wordt gebruikt. Naar mijn mening is van die context wel sprake door de combinatie van de foto die al licht diskwalificerend zou kunnen zijn, en vooral vanwege de tekst die daarbij geplaatst is. Die tekst maakt het erger, terwijl niet meteen daarna het artikel begint die het wellicht nog wat af zou kunnen zwakken. Het artikel staat in die zin te ver weg van de voorpagina. Een kort inleidend stukje bij de foto zou al beter geweest zijn, al durf ik niet met zekerheid te zeggen dat het ook voldoende zou zijn. Hangt immers ook af van die tekst.

Geportretteerde is niet blij met de publicatie

Deze brief is van de persoon op de foto die jullie @volkskrant zomaar gebruiken? Wat is jullie antwoord? pic.twitter.com/ZANlWNM661

— M O H A M E D (@achahbarmo) August 16, 2016

Niet zo vreemd natuurlijk. Ik zou er ook niet blij mee zijn. Maar er niet blij mee zijn is niet voldoende. Geportretteerden hebben geen vetorecht. Toestemming om de foto te maken en/of de foto te publiceren is ook niet nodig.

Portretten mogen zonder toestemming gemaakt en gepubliceerd worden

Nee, je mag niet heimelijk fotograferen. Maar zo’n camera van een journalist valt wel op hoor. Aan de foto te zien zal hij ook niet al te ver weg hebben gestaan. Niets heimelijks aan. Het was ook niet een zodanig besloten plaats dat de geportretteerde niet had hoeven verwachten dat er gefotografeerd zou worden. Leger en marechaussee hadden er kennelijk ook geen problemen mee dat er daar gefotografeerd werd. Het portret maken, dat mag.

Als de geportretteerde de Auteurswet en de bijbehorende jurisprudentie, waar hij in zijn brief naar verwijst, ook werkelijk gelezen had, zou hij geweten hebben dat toestemming voor het maken én voor het publiceren van de foto niet nodig is. Nooit is daar toestemming voor nodig. Alleen voor een in opdracht van de geportretteerde gemaakt portret heeft de fotograaf toestemming nodig voor publicatie, maar daar is hier geen sprake van.

Publiceren van een portret is in de basis ook gewoon toegestaan. De geportretteerde heeft daarin geen vetorecht. Het komt altijd neer op een belangenafweging. Het belang van de Volkskrant om over deze situatie te publiceren en daar relevant (en sprekend) beeld bij de te plaatsen en het belang van de geportretteerde om zijn portret niet in een onnodig diskwalificerende context geplaatst zien te worden.

Kennelijke overwegingen van de Volkskrant

Volkskrant heeft gereageerd op commotie die is ontstaan over de vandaag verschenen tendentieuze Telegraaf-voorpagina pic.twitter.com/4WIjuP5WpO

— Moslims In Dialoog (@MoslimsID) August 16, 2016

Lieve Volkskrant, dit ziet er niet uit als een aanhouding. Hooguit als een staande houding. U wilde toch niet beweren dat meneer al een verdachte was op dat moment? Staande houden = verdachte = redelijk vermoeden van schuld. Dan zouden ze hem ook mee moeten hebben nemen naar het bureau voor verhoor. Krijg het idee dat dat niet gebeurd is. Zelf staande houden zou lastig zijn. Waarschijnlijk is het aangewezen als veiligheidsrisicogebied, waardoor gevorderd mag worden dat bestuurders hun voertuig tot stilstand brengen. Met die mogelijke associëring (waardoor mogelijke onnodige diskwalificering), hadden jullie juist wel rekening moeten houden. Laten we wel wezen: als er een man en vrouw met twee kleine kinderen in die auto had gezeten, had de foto een heel ander beeld geschetst.

Update: De Volkskrant reageert nog met een hoofdredactioneel commentaar. Daar gaat de hoofdredacteur vooral in op de foto en de omstandigheden waarin de foto is genomen. Er waren kennelijk maar 3 goede foto’s te maken in een uur en in al die drie foto’s zaten nu eenmaal mensen met een moslimuiterlijk, dus is wat de Volkskrant gedaan heeft correct, zo lijkt de hoofdredacteur te willen suggereren.
Het gaat echter niet (enkel) om de foto. Het gaat met name om de tekst die bij die foto is geplaatst. Als die anders zou zijn geweest, was er misschien niets aan de hand geweest. Als op de voorpagina de foto van de militairen, die nu op pagina 5 is gepubliceerd, had gestaan en deze foto van de auto juist op pagina 5 had gestaan, was de nare context ook weg geweest. Ja, het ligt allemaal erg genuanceerd.

Wat ik bovendien niet begrijp is dat de hoofdredacteur zegt dat nog de vraag bestaat of er toestemming nodig zou zijn geweest. Hij zegt dat dat een zeer bekende kwestie in het mediarecht is. Maar dat is het helemaal niet. Bij portretten die niet in opdracht zijn gemaakt en die ook niet heimelijk zijn gemaakt, is die toestemming van de geportretteerde eenvoudigweg niet nodig.

Geen absolute rechten

Het zou de hoofdredacteur van werkelijk elke krant sieren als ze wat meer zouden weten van de rechten waar ze mee te maken hebben. En dan vooral de grenzen ervan. Kranten en journalisten roepen helaas maar al te maak ongenuanceerd ‘mediarecht, persvrijheid, vrijheid van meningsuiting’ en weten of begrijpen niet dat dit geen absolute rechten zijn, zoals het portretrecht dat ook niet is. Je zou wellicht kunnen zeggen dat ze elkaar begrenzen, maar dat per geval bekeken moet worden waar precies die grens ligt. De belangen zijn in de basis even zwaar, maar per geval kan verschillen welk belang toch net iets zwaarder moet wegen. Ja, dit is lastig en erg genuanceerd, maar het zou journalisten sieren als ze daar ook wat meer en genuanceerdere kennis over zouden hebben.

Portretrecht

Dat portretrecht is zo makkelijk nog niet. Een beetje ‘Portretrecht, portretrecht!!’ roeptoeteren heeft niet zoveel zin. Nogmaals: het is geen vetorecht. Over de publicatie gebeld worden, de publicatie niet zo leuk vinden etc. dat is allemaal lang niet voldoende. Het gaat altijd, echt altijd om de belangenafweging.

Is dit een uitgemaakte zaak?

Nee, het is zeker geen uitgemaakte zaak. Niet de ene kant op en niet de andere kant op. Het is misschien wel een prachtig voorbeeld van een randgeval, waarbij kleine aanpassingen het geheel heel anders hadden kunnen maken. Zou er in plaats van ‘Is Schiphol nog wel veilig?’ iets anders gestaan hebben, dan had de geportretteerde waarschijnlijk al geen redelijk belang meer gehad.

Streisand effect

De geportretteerde heeft zijn Streisand effect inmiddels gelukkig al zelf gecreëerd door alles zo in de publiciteit te brengen. Een rechtszaak zal hem weinig meer opleveren. De foto wordt immers online niet (meer) gebruikt. Schadevergoedingen voor dit soort zaken zijn in Nederland (zeer) laag, al helemaal in een randgeval als dit. Wat hij wel heeft weten te bereiken is dat nu veel meer mensen dan alleen de Volkskrantlezers de foto gezien hebben en dat ze nu ook precies weten welke naam daarbij hoort. Ach, als dat is wat hij wilde bereiken…

Wat had de Volkskrant anders kunnen doen?

Een ander kop. Meer foto’s. De foto omruilen met de foto op pagina 5. Er zijn vele mogelijkheden om hetzelfde beeld te kunnen brengen, zonder de mogelijke suggestieve en diskwalificerende context.

Weel je daar meer over weten of leren, lees dan eens de volgende artikelen over portretrecht:
– Van wie heb je toestemming nodig om een foto te publiceren?
– Portretrecht: Loeren naar de hoeren
– Portretrecht: inhaken op nieuws met portretten